پیمان بغدادقرارداد همکاری سیاسی – نظامی بین عراق و ترکیه امضا شده بود که انگلستان، پاکستان و ایران به این پیمان پیوستند و در بغداد بامضا رسید که مشهور به پیمان بغداد شد. فهرست مندرجات۲ - استعمار آمریکا در عراق ۳ - نخست وزیری نوری‌سعید ۴ - امضای قرارداد ۵ - مواد پیمان بغداد ۵.۱ - ماده اوّل ۵.۲ - ماده دوّم ۵.۳ - ماده سوّم ۵.۴ - ماده چهارم ۵.۵ - ماده پنجم ۵.۶ - ماده ششم ۵.۷ - ماده هفتم ۵.۸ - ماده هشتم ۶ - ورود ایران به پیمان بغداد ۷ - اولین کمیته در منطقه ۸ - مواضع ابرقدرت‌ها در مقابل پیمان بغداد ۹ - سرانجام پیمان بغداد ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - شورش مردم عراقدر سال ۱۹۵۲م. به مناسبت سالگرد امضای قرارداد انگلیس با شرکت نفت عراق، شورش گسترده‌ای در کشور عراق بر پا شد که نه تنها کارگران، بلکه طبقه روشنفکر را نیز در بر گرفت. آوریل ۱۹۳۵م. "شاه فیصل دوّم" در حالی سر رشته امور را به دست گرفت که عراق، یکپارچه آشفته بود. فیصل برای اجرای برخی اصلاحات اجتماعی، "نوری‌سعید" را کنار گذاشت و "فاضل‌جمالی" را مامور تشکیل کابینه کرد. [۱]
Philipper Roudot، L'rak p ۳۰.
۲ - استعمار آمریکا در عراقانتخاب دکتر "محمد فاضل‌جمالی" به عنوان مهره آمریکا و خریدار اسلحه از این کشور، نشانه گام‌نهادن استعمار جدید ایالات متحده در سیاست عراق بود. جمالی با اعطای آزادی‌های نیم‌بندِ داخلی، فعالیت احزاب چپ‌گرای طرفدار شوروی را محدود و اعضایشان را دستگیر کرد. در مقابل، مخالفان دولت نیز زیر چتر «جبهه ملی» متحد شدند. ۳ - نخست وزیری نوریسعیدنوریسعید در آغاز سال ۱۹۵۴م. برای دوازدهیمن بار به نخست وزیری رسید. او به شدت به سرکوب اصلاح‌طلبان، به‌ویژه کمونیست‌ها پرداخت که به تازگی دامنه فعالیتشان گسترش یافته بود. کلیه احزاب مخالف، غیر قانونی اعلام شدند، مطبوعات تحت کنترل دولت در آمد، تبلیغات ضد شوروی توسعه یافت و سرانجام روابط سیاسی عراق و شوروی در اواسط سال ۱۹۵۴م. قطع شد. [۲]
بیگدلی، علی، تاریخ سیاسی و اقتصادی عراق، بی‌جا، نشر میراث میل، ۱۳۶۸، چاپ اول، ص ۳۵.
[۳]
بیگدلی، علی، تاریخ سیاسی و اقتصادی عراق، بی‌جا، نشر میراث میل، ۱۳۶۸، چاپ اول، ص ۳۶.
۴ - امضای قرارداددر همین زمان، مذاکراتی بین هیئت نمایندگی عراق و دولت واشنگتن برای اخذ کمک‌های اقتصادی و نظامی آغاز شد. نوری‌سعید این بار به تحریک آمریکا، مقدمات «پیمان دفاع منطقه‌ای» را با عضویت عراق، ترکیه، ایران، پاکستان، لبنان، اردن، سوریه، مصر، انگلیس و حتی آمریکا فراهم آورد؛ ولی توفیقی در این راه به دست نیاورد تا اینکه همراه فیصل دوّم در ۱۲ مارس ۱۹۵۴ از پاکستان دیدن کرد. در فوریه ۱۹۵۵م. قرارداد همکاری سیاسی – نظامی بین عراق و ترکیه امضا شد که دو هسته نخستین پیمان بغداد بودند. انگلستان، پاکستان و ایران به ترتیب در ۵ و ۲۳ نوامبر ۱۹۵۵م. به این پیمان پیوستند. این پیمان چون در بغداد صورت گرفت به «پیمان بغداد» مشهور شد. [۴]
بیگدلی، علی، تاریخ سیاسی و اقتصادی عراق، بی‌جا، نشر میراث میل، ۱۳۶۸، چاپ اول، ص۳۶.
به علت تشویق آمریکا و انگلیس این کشورها به پیمان بغداد پیوستند تا هر چه بیشتر زیر نفوذ این دو قدرت قرار گیرند. ۵ - مواد پیمان بغداددر پیمان‌نامه بغداد موادی بکار رفته است از جمله امنیت و دفاع از اراضی کشورها، عدم دخالت در امور داخلی همدیگر و غیره می‌باشد. ۵.۱ - ماده اوّلطرفین قراداد متضمن شدند برای حفظ امنیت و دفاع از تمامیت ارضی خود، طبق ماده ۵۱ منشور ملل متحد با یکدیگر همکاری کنند و می‌توانند هرگونه اقدامی را به منظور اجرای این همکاری، با انعقاد قراردادهای مخصوصی بین طرفین، تصویب کنند. ۵.۲ - ماده دوّمبرای عملی‌کردن این همکاری ـ که در ماده اوّل ذکر شده ـ و اقدام به تامین آن، مقاماتِ صلاحیت‌دار طرفین، متعاهدین باید در جلسه‌ای مشترک اخذ تصمیم کنند و اجرای اقدامات مذبور موقعی به مرحله عمل می‌رسد که از طرف دولتین متعاهدین تصویب شده باشد. ۵.۳ - ماده سوّمطرفین متعهد می‌شوند از هر نوع، دخالت در امور داخلی یکدیگر بپرهیزند و هر گونه اختلاف را به صورت مسالمت‌آمیز و طبق منشور متحد حل و فصل کنند. ۵.۴ - ماده چهارمطرفین تاکید می‌کنند که هیچ یک از مفاد این پیمان، با تعهدات بین‌المللی ـ که هر یک با دولت و یا دولت‌های ثالثی دارند ـ منافات ندارد و مخلّ تعهدات بین‌المللی نیست. طرفین تعهد می‌کنند، در تعهدات بین‌المللی مغایر با این پیمان وارد نشوند. ۵.۵ - ماده پنجمپیوستن به این پیمان برای هر یک از دولت‌های اتحادیه عرب و دولت‌های دیگر مانعی ندارد مشروط بر اینکه به صلح و امنیت این منطقه علاقه‌مند باشند و طرفین، آنها را به رسمیت کامل بشناسند. این پیوستن از تاریخ تسلیم اسناد الحاق دولت مربوط به وزارت امور خارجه عراق ملزم به اجرا خواهد بود. هر یک از دولت‌های ملحق به این پیمان، حق دارد طبق ماده اوّل آن، قراردادهای مخصوصی با یک یا بیشتر از دولت‌های عضو این پیمان منعقد کند و مقام صلاحیت‌دار هر یک از دولت‌های ملحق شده، حق دارد طبق ماده دوّم، هرگونه اقدامی را تعیین و تثبیت کند. این امور به محض تصویب از طرف دولت مربوطه، اجرا خواهد شد. ۵.۶ - ماده ششمشورای دائمی متشکل از ورزا برای اقدام به هدف‌های این پیمان، زمانی تشکیل می‌شود که تعداد اعضای آن کمتر از ۴ عضو نباشد و در این صورت است که شورا اقدام به تصویب آیین‌نامه داخلی خود خواهد کرد. ۵.۷ - ماده هفتممدت اعتبار این پیمان ۵ سال است و نیز برای مدت‌های پنج‌ساله، تجدید و محسوب می‌شود. هر یک از اعضا حق دارد از پیمان خارج شود، مشروط بر اینکه این موضوع را قبل از شش ماه از تاریخ پایان مدت‌های مذکور به اعضای دیگر ابلاغ کند و در این صورت، مفاد پیمان برای بقیه اعضا معتبر است. ۵.۸ - ماده هشتمتصویب این پیمان بر عهده طرفین است و اسناد مصوب در «آنکارا» مبادله می‌شود و از تاریخ مبادله به اجرا در می‌آید. نمایندگان تام‌الاختیار، پیمان فوق را در بغداد و در دو نسخه به زبان عربی، ترکی و انگلیسی در تاریخ دوّم رجب ۱۳۷۴ه. ق. مطابق با ۲۴ فوریه ۱۹۵۵م. امضا کردند. [۵]
مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه، ۱۳۵۹، ج۱، پاورقی، ص۳۳۳.
[۶]
مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه، ۱۳۵۹، ج۱، پاورقی، ص۳۳۴.
۶ - ورود ایران به پیمان بغدادپس از سال‌ها تلاشِ غرب برای حفظ خاورمیانه از خطر کمونیزم، در فوریه ۱۹۵۵م. پیمان بغداد بین ترکیه و عراق امضا شد تا امنیت خاورمیانه به سود امپریالیزم آمریکا و انگلیس تضمین شود. عراق با اینکه عضو اتحادیه عرب بود، تشکیل این پیمان را مجاز می‌دانست و به ماده ۵۱ منشور ملل متحد استناد می‌کرد. انگلستان، پاکستان و ایران نیز به این پیمان پیوستند؛ امّا آمریکا با اینکه گرداننده اصلی این پیمان بود، ظاهراً به آن ملحق نشد تا دوستی اعراب را از دست ندهد و در یک جنگ تبلیغاتی جدید رو در روی شوروی قرار نگیرد و به مشکلات سنای آمریکا نیز برخورد نکند. استدلال ایران این بود که در دو جنگ جهانی (اوّل و دوّم) بی‌طرفی‌اش رعایت نشده و به حریمش تجاوز شده است، بنابراین باید در کنار غرب و جزو پیمان‌های نظامی آنها باشد؛ البته به اطلاع شوروی هم رساندند که این پیمان جنبه تجاوز‌کارانه ندارد و ایران به پایگاهی نظامی علیه شوروی تبدیل نمی‌شود. [۷]
مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه، ۱۳۵۹، ج۱، پاورقی، ص۳۳۴.
۷ - اولین کمیته در منطقهبر اساس ماده ششم این پیمان، هرگاه تعداد اعضای پیمان به چهار عضو برسد، یک شورای دائمی تشکیل خواهد شد. اولین جلسه این شورا در نوامبر ۱۹۵۵م. در بغداد برگزار شد و یک کمیته نظامی و یک کمیته اقتصادی برای طرح نقشه‌های اقتصادی با هدفِ رشد ناحیه‌ای تشکیل شد. [۸]
آشوری، داریوش، فرهنگ سیاسی، بی‌جا، انتشارات مروارید، ۱۳۵۷، چاپ یازدهم، ص۴۵.
[۹]
آشوری، داریوش، فرهنگ سیاسی، بی‌جا، انتشارات مروارید، ۱۳۵۷، چاپ یازدهم، ص۴۶.
۸ - مواضع ابرقدرت‌ها در مقابل پیمان بغدادانگلستان و آمریکا، پیمان بغداد را «حلقه شمالی» دفاع در برابر شوروی در خاورمیانه تلقی می‌کردند. شوروی نیز در ۱۹۵۵م. این پیمان را آلت تجاوز انگلیس و آمریکا می‌دانست و کشورهای امضا کننده آن را مخالف صلح و امنیت بین‌المللی اعلام کرد. در مه و ژوئن ۱۹۵۷م. نمایندگان آمریکا به عضویت کمیته‌های اقتصادی و نظامی پیمان در آمدند؛ امّا ایالات متحده برای از دست ندادن دوستان عرب خود، به این پیمان نپیوست. [۱۰]
آشوری، داریوش، فرهنگ سیاسی، بی‌جا، انتشارات مروارید، ۱۳۵۷، چاپ یازدهم، ص۴۶.
۹ - سرانجام پیمان بغدادعراق پس از سقوط ملک فیصل در ۱۹۵۸م. از پیمان خارج شد و مرکز پیمان به آنکارا در ترکیه انتقال یافت و نام آن به «پیمان مرکزی» (سنتو) تبدیل شد؛ «سنتو» بین دو پیمان ناتو و سیتو بود و ارکان آن از شورای وزیران، کمیته‌ها و دبیرخانه تشکیل می‌شد. از کمیته‌های مهم آن، کمیته نظامی و کمیته مبارزه با خرابکاری بود. فرماندهان نظامی و یا رؤسای ستاد ارتش کشورهای عضو، سیاست‌های نظامی سنتو را تعیین می‌کردند. کمیته مبارزه با خرابکاری نیز، تحت نظر متخصصان آمریکایی فعالیت داشت. [۱۱]
مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه، ۱۳۵۹، ج۱، پاورقی، ص۳۳۴.
سازمان نظامی سنتو در سال ۱۹۵۹م. با شرکت بریتانیا، ترکیه، پاکستان و ایران با همکاری ایالات متحده آمریکا به وجود آمد. ایران (پس از انقلاب اسلامی) در سال ۱۹۷۹م. از این پیمان خارج شد و پس از خروج ترکیه و پاکستان، این پیمان از میان رفت. [۱۲]
آقابخشی، علی، و افشاری راد، مینو، فرهنگ علوم سیاسی، تهران، نشر چاپار، ۱۳۸۳، ص۹۰
۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «پیمان بغداد»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۷/۲۵. |